• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 Թուրքիայում հայ թատրոնը սկզբնավորվել է XIX դ. առաջին տասնամյակներում (Կ. Պոլիս, Զմյուռնիա)։ Ստեղծվել են թատերական կազմակերպություններ Արամյան թատրոնը, Վասպուրական թատրոնը, Արևելյան թատրոնը, որոնք մեծապես նպաստել են պրոֆեսիոնալ թատերարվեստի հետագա զարգացմանը։ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի, Սրապիոն Հեքիմյանի, Ռոմանոս Սետեֆճյանի, Սարգիս Վանանդեցու ստեղծագործությունները դարձել են գործող թատրոնների խաղացանկերի հիմքը։ 1868-ին կազմակերպել է Վարդովյան թատրոնը, որով դրվել է նաև թուրքական թատրոնի հիմքը։ Թատերախմբեր են կազմակերպվել Տրապիզոնում, Զմյուռնիայում (Իզմիր) և այլուր։ 1885-ին Կ. Պոլսում Մ. Մնակյանի նախաձեռնությամբ, որպես շարունակություն Արևելյան թատրոնի և Վարդովյան թատրոնի, հիմնվել է Օսմանյան դրամատիկ թատերախումբը (գործել է մինչև 1914-ը)։ Հայ թատերական կյանքն ընդհատվել է 1915-ին։ Հետագայում աստիճանաբար հիմնվել են նոր թատերախմբեր Ֆելեքյան քույրերի, Աշոտ Մադաթյանի և այլոց գլխավորությամբ, որոնցից նշանավորր Պոլսո հայ դրամատիկն էր։ Օպերետային ներկայացումներ են բեմադրել տեղի խմբերը։ 1921-ին Կ. Պոլսում կազմակերպվել է Հայ արվեստի տունը (հինգ մասնաճյուղով, նախագահ՝ Երվանդ Օտյան, ապա՝ Վահան Թեքեյան)։ 1920-ին Զմյուռնիայում հիմնվել է «Արտավազդ» ընկերությունը,  որր նպաստել է թատերական կյանքի աշխուժացմանը։ Հույն-թուրքական պատերազմի ժամանակ հայ դերասանների մեծ մասն անցել Է Ֆրանսիա, ԱՄՆ, Եգիպտոս և այլուր, հայ թատրոնն անկում է ապրել։ Թուրքիայում մնացած դերասանները (Աշոտ Մադաթյան, Լյուսի Թոգաթլյան և ուրիշներ) հայ հեղինակների պիեսները հարկադրված բեմադրել են թուրքերեն։ 1930-60-կան թթ. Կ. Պոլսում գործել է երիտասարդաց թատերախումբը, որը ներկայացումներ Է տվել քաղաքապետարանի, Բանկալթիի թատրոններում, Սխիթարյան, Էսայան, Արամյան սանուց միությունների թատերասրահներում։ Բեմադրություններին մասնակցել են դերասաններ և ռեժիսորներ Աշոտ Մադաթյանը, Շավարշ Գարագաշը, Վահրամ Ձկնունին (Պալքճյան), Եդվարդ Երեցյանը, Օննիկ Գարապաճյանը, Հակոբ Այվազը, Պերճ Ֆազլյանը, Լյուսի Թոգաթլյանը, Զ. Չուլճյանը, Խորեն Փափազյանը, Զարեհ Արշակը, Քնար Սվաճյանը, էդվարդ Չապրաստը, Թ. Արազյանը, Նուբար Թերզյանը, Պ. Արսենյանը և ուրիշներ։ 1960-70-ական թթ. գործել է Մշակութային թատերասիրաց միության Փոքր թատերախումբը, պիեսներ են բեմադրել Հակոբ Այվազը, Վ. Ծուլիկյանը և ուրիշներ։ Ներկայացումներում հանդես են եկել Ս. Գավեճյանը, Մ. Պչաքճյանը, Ա. Զորայանը, Ա. Տումանյանը. Զ. Լուսինյանը, Պ. Գավեճյանը, Օ. Կառվարյանը, Կ. Մուրադյանը. Կ. Նագգաշյանը, Հ. Էոզերը, Խ. Գալիկյանը և ուրիշներ։ 1980-ական թթ. ներկայացումներ են տրվում Սխիթարյան, էսայան սանուց միություններում և այլ ընկերություններում։

Արամյան թատրոն, հայկական աոաջին պրոֆեսիոնալ թատրոն-կրկեսը։ Հիմնադրվել է 1846-ին, Կ. Պոլսում դերասան, թատերական գործիչ Հովհաննես Գասպարյանի ջանքերով։ Մերձավոր Արևելքում միակ թատրոնն էր, որ համատեղել է միջնադարյան սինկրետիզմի և 19-րդ դարի եվրոպական դրամատիկական թատրոնի առանձնահատկությունները՝ ներառելով նաև ագգային կրկեսի ձևերը եվրոպական երանգավորումով, մնջկատակը, բալետը, ինտերմեդիան։ Թատրոնը, պրոֆեսիոնալ կատարելության հասնելով կրկեսային ժանրերում, մրցակցել է Կ. Պոլիս այցելող եվրոպական կրկեսների հետ։ Թատերախմբում էին հայ դերասանուհիներ Թագուհին, Անտիկը, Մառին, նաև իտալացի և ֆրանսիացի պարուհիներ, երգչուհիներ, երաժշտախումբ (ղեկավար կոմպոզիտոր, դիրիժոր՝ Կ. Փափազյան)։ Թատրոնն ունեցել է մշտական շենք։ Հյուրախաղերով այցելել է Թիֆլիս, Նախիջևան, Թավրիզ (1849-51-ին) և այւուր։ Գործել է մինչև 1866-ը։

Արևելյան թատրոն, հայկական առաջին պրոֆեսիոնալ դրամատիկ թատրոնը նոր ժամանակներում։ Հիմնադրվել է 1861-ին, Կ.Պոլսում Ստեփան և Առաքել Ալթունյանների ջանքերով։ 1869-76-ին թատրոնը գլխավորել է դերասան Պետրոս Մաղաքյանը։ Բեմադրվել են ֆրանսիական ռոմանտիկական և ազգային պատմական դրամաներ։ Արևելյան թատրոնում է սկզբնավորվել արևմտահայ դերասանական դպրոցը՝ ի դեմս Արուսյակ Փափազյանի, Ստեփան էքշյանի, Հակոբ Վարդովյանի, Մարտիրոս Մնակյանի, Հովհաննես Աճեմյանի, Թովմաս Ֆասուլաճյանի, Դավիթ Թրյանցի, Պետրոս Ադամյանի, Սիրանույշի, Աստղիկի, Մարի Նվարդի և այլոց։ Թատրոնը նպաստել է 1860-70-ական թթ. արևմտահայ լոաավորական շարժմանը և ազգային թատերարվեստի զարգացմանը։

Վասպուրական թատրոն, ստեղծվել է 1861-ին, Զմյուռնիայում՝ Սարգիս Վանանդեցու և Պ. Շահանյանի նախաձեռնությամբ, Վասպուրական ընկերության հովանավորությամբ։ Թատերախմբի կազմում էին Պ. Ֆասուլաճյանը, Ա. Թագվորյանը, Գ. Թուխլաճյանը, Հ. Վարժապետյանը, Գ. Ագշեհիրյանը, Հ. Խրմաճյանը, Մարտիրոս Մնակյանը, Հովհաննես Աճեմյանը, Արուսյակ Փափազյանը, Սերովբե Պենկլյանը, Թովմաս Ֆասուլաճյանը, Դավիթ Թրյանցը և ուրիշներ։ 1863-64-ին խումբը ղեկավարել է Ստեփան էքշյանը։ Խաղացանկում ազգային հայրենասիրական և թարզմանական գործեր էին։ Թատրոնը ստեղծագործական կապեր է ունեցել տեղի իտալական օպերային թատրոնի հետ, որը նպաստել է նաև հայկական օպերային թատրոնի ստեղծմանը։ Թատրոնը ներկայացումներ է բեմադրել նաև թուրքերեն և ֆրանսերեն։ Փակվել է 1864-ին։

Վարդովյան թատրոն, հայկական պրոֆեսիոնալ թատրոն Կ. Պոլսում։ Հիմնադրվել է 1868-ին Հակոբ Վարդովյանի նախաձեռնությամբ Կետիկ փաշա թաղամասում։ Թուրքական աղբյուրներում թատրոնր կոչվում է նաև Օսմանյան թատրոն, Կետիկ փաշայի թատրոն։ Վարդովյան թատրոնը կազմվել է Արևելյան թատրոնի դերա-սաններից։ 1869-ին թատրոնը ստացել է 10 տարվա պետական մենաշնորհ՝ ներկայացումները հայերեն և թուրքերեն բեմադրելու պայմանով։ Ունեցել է շուրջ 70 դերասան, նվագախումբ, մեծ թատերասրահ։ Գործունեության աոաջին հինգ տարում բեմադրվել են Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի, Խորեն Գալֆայանի, Պետրոս Դուրյանի և այլ հեղինակների գործերից՝ պահելով ազգային դիմագիծը։ 187-75-ին թատրոնը հարկադրաբար մեծ տեղ է տվել թուրքերեն ներկայացումներին, 1876-ից կրկին գերակշռել են հայերեն ներկայացումները։ Մենաշնորհի ժամկետը լրանալուց հետո, 1879-ին խումբը կազմալուծվել է։ Թատրոնի անվան հետ է կապված նաև օպերետային արվեստի գարգացումը Թուրքիայում։ Թուրքական թատրոնի պատմաբան Մեթին Անդը իր «Օսմանյան թատրոն» (1876) գրքում բարձր է գնահատել Վարդովյան թատրոնի գործունեությունը։ Թատրոնի կազմում էին արևմտահայ գրեթե բոլոր նշանավոր դերասանները՝ Պետրոս Ադամյան, Ազնիվ Հրաչյա, Սիրանույշ, Մարի Նվարդ, Երանուհի և Վիրգինյա Գարագաշյաններ, Մարտիրոս Մնակյան, Պետրոս Մաղաքյան, Թովմաս և Պայծառ Ֆասուլաճյաններ, Դավիթ Թրյանց և ուրիշներ։

Օսմանյան դրամատիկ թատերախումբ, հայ դերասաններից կազմված թրքախոս թատրոն։ Հիմնադրել է Արևելյան թատրոնի առաջատար դերասան Մարտիրոս Մնակյանը 1885-ին, Կ. Պոլսում՝ որպես Արևելյան թատրոնի և Վարդովյան թատրոնի ավանդների շարունակողը։ Թատերախմբում Էին Մարի Նվարդը, Դավիթ Թրյանցը, Պայծառ Ֆասուլաճյանը, Մանուկ Սիսակը, Գևորգ Հոլասը, Հարություն Ալեքսանյանը, Գոհարիկ Շիրինյանը, Զապել Հեքիմյանը, Էդուարդ Չափրաստճյանը և ուրիշներ։ 1890-ական թթ. թատրոնը հաստատվել է Գատըգյուղում։ Բեմադրվել են Դյումա-որդու «Կամելիազարդ տիկինը», Օ. Ֆելիեի «Դալիլան», ժ. Օնեի «Դարբնոցապետը» և այլն։ 1892-93-ին Մ. Մնակյանը փորձել է հայացնել թատրոնը՝ բեմադրելով Պետրոս Դուրյանի «Թատրոն կամ Թշվառներ», Արշակ Չոպանյանի «Մութ խավեր» և այլ գործեր։ 1895-ից Կ. Պոլսում արգելվել են հայկական ներկայացումները։ 1903-04-ին խումբը շրջագայել է Զմյուռնիայում, Տրապիզոնում, Բուրսայում և այլուր։ Երիտթուրքական հեղափոխությունից (1908) հետո Մնակյանը բեմադրել է թուրք ժամանակակից հեղինակների գործերից։ Թատրոնը նպաստել է թուրք պրոֆեսիոնալ դրամատիկական թատրոնի զարգացմանը։ Փակվել է 1914-ին։

Աղբյուրը՝ «Հայ սփյուռք» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան 2003, էջ 193-195: